فقر و شناخت صحیح آن

انجمن خیریه سلمان: پس از سالها فعالیت در زمینه امور نیازمندان، تجربیات ارزشمندی به دست آورده ام که از آن جمله می توان به عدم نگاه صفر یا صدی به مسئله فقر اشاره کرد. اگر چه این مسئله موردی نیست که بتوان به همه ابعاد آن در این مقاله کوتاه پرداخت و شرایط مختلف مسائل مختلفی را می طلبد ولی گاهی اوقات که با سایر محققین خیریه ها صحبت می کنم  و از علت رد شدن یک خانواده توسط آنها پرس و جو می نمایم به پاسخ های عجیبی بر می خورم که به طور مستقیم متوجه نوع نگرش شخص محقق به مسئله فقر است. مثلا شنیده ام که فلان خانواده به علت داشتن مبلمان در منزل استحقاق دریافت کمک را ندارد و نمی توان او را جزو نیازمندان حساب کرد. یا فلان شخص به علت اینکه دارای حقوق است نیازمند محسوب نمی شود. گاهی شخص محقق فقط با اتکا به همین اطلاعات و بدون بررسی سایر جوانب، پرونده یک نیازمند را رد می کند. باید بدانیم که مسئله فقر و نیازمندی مسئله ای نقطه ای نیست بلکه دارای یک طیف وسیع می باشد که هر کسی با توجه به شان اجتماعی و موقعیت و هزاران عامل دیگر می تواند بر روی این طیف قرار گیرد و مشمول کمک شود. با اینکه منکر اولویت بندی در کمک به نیازمندان نیستم که قرآن هم بر این موضوع اشاراتی کرده است ولی متاسفانه این دیدگاه در بین برخی خیرین و فعالان خیریه ای دیده می شود که صدقات رسیده حتما می بایست برنج یا گوشت و مواد غذایی شود. اگر کسی که به خیریه ها کمک می کند و واقعا نیت مرغ و گوشت می کند بحثی نیست خیریه ها موظف به تبدیل آن کمک به مرغ و گوشت هستند ولی باید صدقات کلی را در راستای اهدافی خرج کرد که قرآن بیان می کند. نمی بایست طبق سلیقه شخصی و با بی توجهی به سایر مصادیق فقر اقدام به هزینه کردن صدقات فقط در یک بعد از منویات قرآن اقدام کرد. به نظر می رسد این افراد ناخواسته مصداق آیه اول سوره حجرات میشوند و خود را مقدم بر فرمان خدا و رسول می دانند.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید (در هیچ کار) بر خدا و رسول تقدّم مجویید و از خدا پروا کنید، که خدا شنوا و داناست.

خداوند در آیات قرآن حتی اجازه هزینه صدقات برای تالیف قلوب را داده است ولی برخی فقط به دنبال نان و برنج کردن این کمک ها هستند. البته خرید نان و برنج هیچ اشکالی ندارد و شاید طبق برخی اولویت ها مقدم هم باشد و مقصود از بیان این نکات توجه به نگرش اشتباه افراد و لزوم اصلاح ساختار فکری ایشان است.

متاسفانه برخی محققین بدون توجه به تعاریف قرآنی از فقر و مصارف صدقات به راحتی و به اشتباه مهر عدم نیازمندی را به خانواده های نیازمند می چسباند. در آیه 60 سوره توبه در مورد مصارف صدقات چنین می خوانیم:

صدقات تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدیان (گردآوری و پخش) آن و کسانی که دلشان باید به دست آورده می‌شود و در (راه آزادی) بردگان و وامداران و در راه خدا و به در راه مانده اختصاص دارد (این) به عنوان فریضه از جانب خداست و خدا دانای حکیم است.

اگر خوب به آیه مذکور دقت شود متوجه می شویم که خداوند موارد مصرف صدقات را چقدر منعطف و طیف دار معرفی می کند. شاید به جرات بتوان گفت بسیاری از فعالان خیریه ای در سراسر کشور این آیه را نه خوانده اند و نه حتی شنیده!! قرآن حتی اشاره کرده است عاملین بر صدقات هم از صدقات سهمی دارند و چه جالب حتی برای تالیف قلوب هم می توان از صدقه استفاده نمود. حتی از تعابیر وبن السبیل و فی سبیل الله می توان صدقات را برای فقر فکری هم هزینه کرد. خلاصه اینکه برخورد نقطه ای با مسئله فقر موجب نادیده گرفتن نیاز عده ای نیازمند خواهد شد. شخصی که عمری با عزت و آبرو زندگی کرده است و وسایل خانه او هم حتی متوسط رو به بالاست شاید به دلایلی در طیف فقر قرار گیرد و حتی در شرایط خودش می بایست به او کمک کرد. در یک جامعه نباید فقط به کف خط فقر نگریست، چون نگاه صرف به این کف و بی توجهی به فقر در رده های بالاتر به نظر حقیر می تواند حتی در برخی شرایط بر فقر بیشتر جامعه هم دامن زند. اگر کارخانه داری که به دلایلی ورشکست شده است و طبق شان اجتماعی خود حتی منزل و اتومبیل هم دارد را در طیف فقر نیاوریم موجب می شود شخصی که سالها کارآفرین بوده و نان در سفره های مردم می گذاشته است را از چرخه مملکت خارج کنیم و این خود شاید باعث فقر هزاران کارگر آن کارخانه شود. ما می توانستیم با نجات این کارخانه دار از شرایط وخیم کارخانه، هزاران کارگر دیگر را از فقر نجات دهیم. پس در نظر گرفتن شان اجتماعی هر گروه از جامعه در قضاوت فقیر بودن یا نبودن شخص بسیار با اهمیت است.